Masturbacja dziecięca

Widząc jak wiele trudności sprawia rodzicom temat masturbacji dziecięcej, postanowiłam poprosić o pomoc w tym obszarze drugiego specjalistę – Patrycję Foszcz. Patrycja jest psycholożką, seksuolożką, obecnie w trakcie całościowego czteroletniego szkolenia z psychoterapii poznawczo-behawioralnej w warszawskiej szkole Crescentia. Na co dzień zajmuje się psychoterapią osób dorosłych oraz udziela konsultacji rodzicom w zakresie rozwoju psychoseksualnego i seksuologii dziecięcej. Zapraszam Was do przeczytania poniższego wywiadu

Dominika: Patrycja, poprosiłam Cię o rozmowę w temacie masturbacji dziecięcej, ponieważ w swojej codziennej pracy zauważam jak trudny jest to temat dla rodziców. Mam kilka pytań, raczej ogólnych, nie wymagających konsultacji indywidualnych, a niejednokrotnie spędzających rodzicom sen z powiek. Zacznijmy może od początku, czyli od kiedy masturbacja może się pojawić u dzieci, od jakiego wieku?

Patrycja: Zachowania seksualne dziecka (bo to nie tylko masturbacja, ale również twórczość, zabawy w doktora czy dom, dziecięcy ekshibicjonizm) są ściśle powiązane z jego rozwojem poznawczym, emocjonalnym i społecznym. Pojawiają się w każdym wieku, ale ich formy oraz nasilenie wiąże się z fazą rozwojową dziecka. Najpełniej uwidaczniają się w okresie przedszkolnym, kiedy rozwój poznawczy, emocjonalny i społeczny dają dla nich stabilne podstawy.

Dominika: A jak długo może ten okres masturbacji u dziecka trwać? Czy jest jakiś wiek uważany za górną granicę? Czy są w ogóle jakieś normy wiekowe?

Patrycja: Jeśli rodzice będą nadmiernie reagować, poświęcać tym zachowaniom zbyt dużą uwagę lub, co gorsze, karać – to bardzo długo. Wtedy zachowania z gruntu niewinne będą wzmocnione przez dorosłych i dziecko może zacząć się nimi posługiwać w jakiś konkretnym celu, np. zwrócenia na siebie uwagi, jeśli zauważy, że do tej pory rodzice przejawiali zwiększone zainteresowanie kiedy się masturbowało. Po nasileniu ekspresji seksualnej w okresie przedszkolnym stopniowo ulega ona osłabieniu, kiedy dziecko idzie do szkoły i podejmuje nowe role społeczne – ucznia/uczennicy, uczestnika/uczestniczki kółek zainteresowań itd.

Dominika: Jakie formy może przybierać masturbacja dziecięca, oraz jak je od siebie odróżnić?

Patrycja: Wyróżnia się trzy rodzaje masturbacji dziecięcej. Pierwsza, i najczęstsza z nich, to masturbacja rozwojowa (80% przypadków). Dziecko eksplorując swoje ciało odkrywa, że dotykanie pewnych miejsc jest przyjemniejsze niż innych. Ten rodzaj masturbacji wiąże się z potrzebą przyjemności. Warto jednak zauważyć, że tego rodzaju przyjemności nie można absolutnie porównywać do przyjemności seksualnej jaką czerpie osoba dorosła z seksu solo czy partnerskiego.  Ma ona powtarzalny schemat, jest niejawna, jest podatna na wpływ i nie jest uporczywa. Najczęściej przemija samoistnie i nie wymaga od rodziców podjęcia specjalnych działań.

Dominika: Czy możesz doprecyzować co to znaczy, że ma powtarzalny schemat, jest niejawna i podatna na wpływ?

Patrycja: Niejawna oznacza to, że dziecko „nie obnosi się” z tego typu zachowaniem – raczej robi to na osobności, bez zwracania na siebie tym uwagi. Powtarzalny schemat, czyli ma zazwyczaj podobny przebieg – dziecko zachowuje się mniej więcej tak samo przy każdorazowym podjęciu aktywności. Natomiast podatna na wpływ, czyli daje się modyfikować, np. kiedy rodzice łagodnie próbują przekierować uwagę, bez nadmiernego pochylania się nad zachowaniem dziecka, jeśli koniecznie chcą podjąć jakąś akcję lub jeśli tłumaczą dziecku, w jakich miejscach można jakie zachowania podejmować.

Dominika: Ok, dziękuję Przejdźmy zatem do pozostałych rodzajów masturbacji.

Patrycja: Drugi rodzaj to masturbacja eksperymentalna (12% przypadków), pojawiająca się w służbie potrzeby poznawczej. Dziecko może traktować swoje ciało jako poligon do eksperymentów i próbować ich dokonywać. Ten rodzaj jest nastawiony na zaspokojenie ciekawości, nie ma stałego schematu (dziecku mogą przyjść do głowy rozmaite pomysły), jest jawna, ale najczęściej przemija po adekwatnej interwencji osób dorosłych. Interwencja tutaj jest niezbędna, ponieważ przeprowadzanie różnorakich eksperymentów na swoim ciele (a dzieci w tej kwestii potrafią być naprawdę kreatywne), może powodować uszkodzenie ciała (np. próby wprowadzania jakiegoś przedmiotu do cewki moczowej, pochwy, odbytu). Jest jeszcze trzeci rodzaj masturbacji u dzieci określany jako masturbacja instrumentalna (8%). Jest ona nastawiona na zaspokojenie jakiejś zdeprywowanej potrzeby, np. bezpieczeństwa, bliskości etc. Podobnie jak rozwojowa – ma ona powtarzalny schemat, ale jest jawna, demonstracyjna i trwa uporczywie, aż do usunięcia przyczyny jej pojawienia się.

Dominika: Myślę, że przy tej ostatniej formie warto wspomnieć, że masturbacja może być sposobem na rozładowanie napięcia, z którym dziecko sobie nie radzi. Należy wówczas jak najszybciej przyjrzeć się funkcjonowaniu dziecka całościowo, poszukać przyczyny, najlepiej z pomocą specjalisty.

Patrycja: Jak najbardziej tak, ponieważ masturbacja instrumentalna jest często swego rodzaju wołaniem o pomoc, próbą zwrócenia uwagi na jakiś problem, z którym dziecko nie ma zasobów, aby sobie dobrze poradzić. I rolą dorosłych jest dostrzec to zachowanie, zrozumieć jego sens i udzielić pomocy, zamiast karać i straszyć.

Dominika: Kiedy masturbacja mieści się jeszcze w normie zachowań seksualnych a kiedy temat wymaga już konsultacji ze specjalistą? Co powinno wzbudzić niepokój rodziców?

Patrycja: Masturbacja dziecięca jest jednym ze zjawisk, które budzą szczególny niepokój u osób dorosłych (rodziców, nauczycieli i nauczycielek w przedszkolu, innych opiekunów). Dzieje się tak dlatego, że dorośli często patrzą na nią przez pryzmat wiedzy (a czasami również jej braku) o seksualności i własnych doświadczeń w tym zakresie. Masturbacja u dzieci jest czymś zupełnie innym niż u osób dorosłych między innymi dlatego, że dziecko przed okresem dojrzewania nie odczuwa potrzeby seksualnej. Warto mieć jednak na uwadze, że nie oznacza to, iż dziecko jest aseksualne – seksualność to integralna część człowieka, która rozwija się od okresu płodowego. Nie jest to coś, co można na kilka lat „wyłączyć”.

Generalnie zasada jest prosta – jeśli jakiekolwiek zachowanie dziecka budzi niepokój rodziców, warto skonsultować się ze specjalistą. Chociażby po to, aby uniknąć nadmiernego i nieadekwatnego reagowania na zachowania rozwojowe. To, co na pewno powinno zaalarmować rodziców to wyrafinowanie zachowań seksualnych dziecka, czyli ich nieadekwatność do poziomu rozwoju (np. znajomość określeń wykraczających poza wiedzę typową dla kilkulatka, odgrywanie nietypowych zachowań etc.). Konsultacja jest konieczna również wtedy, kiedy zachowania seksualne stają się dominującą aktywnością i utrudniają realizację zadań przewidzianych dla tego okresu. Postawa, jaką zalecałabym rodzicom to „spokojna czujność” – spokojne obserwowanie zachowań dziecka i ich dynamiki bez nadmiernego reagowania. Idąc jednak za ideą brzytwy Ockhama, to, co radziłabym na sam początek, to przyjrzeć się, czy dziecko nie ma zbyt obcisłych majtek lub rajstop, które zwyczajnie podrażniają okolice intymne lub czy nie rozwija się jakaś infekcja dróg moczowych, która również może dawać o sobie znać sprawianiem dyskomfortu w okolicy genitalnej.

Dominika: Ok, to teraz pytanie, które pobiło rekord jeśli chodzi o powtarzalność, czyli JAK REAGOWAĆ? Czy w ogóle reagować? Co mówić dziecku w takich sytuacjach? Sama mam synka, więc jestem ogromnie ciekawa Twojej opinii w tym temacie.

Patrycja: Podstawowym pytaniem, które się nasuwa w odpowiedzi jest: dlaczego rodzic chce reagować i jakie przekonania o seksualności w ogóle te zachowania dziecka w nim aktywują? Może być tak, że ta chęć zareagowania, „zrobienia czegoś” wynika z błędnych przekonań czy mitów odnośnie rozwoju psychoseksualnego, np. że każdy przejaw ekspresji seksualnej świadczy o jakieś patologii. Może brać się również ze światopoglądu rodzica, według którego dziecko pozostaje aseksualne aż do jakiegoś etapu a zachowania z kręgu ekspresji seksualnej są wartościowane jako niemoralne czy grzeszne. Do jakiejś interwencji mogą być również namawiani przez innych opiekunów (dziadków, nauczycieli i nauczycielki w przedszkolu etc.), którzy patologizują część normatywnych zachowań. Przed podjęciem jakiegokolwiek działania dobrze, aby rodzic odpowiedział sobie na pytanie, dlaczego chce je podjąć i dlaczego to dla niego takie ważne, żeby dziecko zaprzestało tych zachowań.

Dominika: Dobrze rozumiem, że jeśli masturbacja jest ewidentnie rozwojowa to najlepiej jeśli po prostu „zostawimy dziecko w spokoju”?

Patrycja: Dokładnie tak. A jeśli jest to masturbacja rozwojowa, a my koniecznie chcemy podjąć jakieś działanie, to warto się najpierw zastanowić, jaki kawałek to zachowanie dziecka w nas porusza i skąd to się może u nas brać. Jest to też okazja do zastanowienia się nad naszą seksualnością i tym, jakie przekonania, emocje i doświadczenia się z tą sferą wiążą.

Dominika: Czy rozmowa jest konieczna, jeśli dziecko się masturbuje? Jakie wątki powinno się w tej rozmowie poruszyć?

Patrycja: Na pewno jest to fajny punkt wyjścia do rozmowy o intymności, granicach, miejscach prywatnych – to znaczy, że pewne rzeczy robimy, ale w miejscach prywatnych (np. w pokoju czy łazience). Tak jak już wspominałam, inaczej rzecz się ma w przypadku masturbacji eksperymentalnej, która może prowadzić do uszkodzenia ciała dziecka i stanowi realne zagrożenie jego zdrowotnego dobrostanu. Jak już powiedziałyśmy, ten rodzaj jest powodowany potrzebą poznawczą. W tej sytuacji rodzic może spróbować tę ciekawość zaspokoić inaczej – zaczynając od spokojnej rozmowy (bez straszenia i grożenia) tłumaczącej, dlaczego zachowania dziecka mogą prowadzić do konkretnych problemów zdrowotnych, wspólnego przeglądania atlasu anatomicznego dla dzieci i tłumaczenia poszczególnych zawiłości ludzkiego ciała i jego funkcjonowania czy też odpowiadanie na dziecięce pytania.

Jeśli dziecko masturbuje się w sposób jawny, zachowanie jest uporczywe i nie poddaje się korekcie np. po próbie przekierowania uwagi na inną atrakcyjną aktywność lub kiedy jest głównym albo jedynym sposobem radzenia sobie w trudnej sytuacji czy chwilach napięcia, warto zgłosić się na konsultację do seksuologa dziecięcego lub psychologa, który ma doświadczenie i rzetelną wiedzę z zakresu rozwoju psychoseksualnego (można to sprawdzić na przykład pytając o przebyte kursy z tej tematyki).

Jeśli masturbacja pojawia się od czasu do czasu, nic w zachowaniu dziecka nie wzbudza niepokoju rodziców (nie stało się wycofane, płaczliwe, rozdrażnione, nie pojawiły się nagłe wybuchy złości, nie pojawił się wzmożony lęk np. przed określonymi osobami), dziecko nie prezentuje nieadekwatnej do wieku wiedzy odnośnie seksualności a jego zachowania nie są wyrafinowane – wtedy z dużym prawdopodobieństwem nie ma powodu do obaw. Jeśli mimo to rodzice chcieliby się upewnić – zawsze warto jest zasięgnąć specjalistycznej konsultacji. Przed tym jednak warto sprawdzić czy osoba, do której się udajemy faktycznie jest specjalistą i co sprawia, że może się tak określać. Pamiętajmy, nie każdy psycholog dziecięcy dysponuje aktualną i rzetelną wiedzą o rozwoju psychoseksualnym.

Dominika: Przy wątku masturbacji pojawia się też pojęcie wzwodu – jak tłumaczyć dziecku co się z nim dzieje, co się dzieje z jego penisem?

Patrycja: Podobnie jak tłumaczymy dlaczego ziewa czy kicha – naturalna reakcja organizmu. Pamiętajmy, że dla dziecka reakcje jego ciała są czymś naturalnym, nie dzielą się na te związane z seksualnością i nie. Dopiero my, dorośli je w ten sposób oceniamy, wartościujemy i cedzimy informacje, często w poczuciu „żeby go zbytnio nie zainteresować”. A robienie z seksualności tematu tabu nie jest dobrym rozwiązaniem. Przy takich rozmowach o ciele warto posiłkować się atlasem anatomicznym dedykowanym najmłodszym. Dzieci bardzo chętnie słuchają opowieści o ciele człowieka, jest to dla nich absolutnie fascynująca sprawa. Jeśli dorośli nie będą z „niektórych miejsc” na ciele czy „niektórych reakcji” robić tajemnicy, dziecko również będzie je traktować bardzo naturalnie.

Dominika: Kiedy masturbacja pojawia się w przestrzeni domowej, jedynie w naszej obecności, to chyba jest nam łatwiej reagować. Co innego jeśli odbywa się w towarzystwie osób trzecich… co wtedy? Czy reagować tak samo?

Patrycja: Wtedy warto się zastanowić, co dziecko chce przekazać swoim zachowaniem. Jeśli do tej pory nie podjęliśmy tematu intymności i zajmowania się różnymi aktywnościami w miejscach prywatnych, dziecko może zwyczajnie nie wiedzieć, że nie jest to zachowanie, które powinno być prezentowane np. przy gościach. Cały czas będę to podkreślać: dla dziecka masturbacja nie jest zachowaniem seksualnym. Jedynym wyjątkiem od tego są dzieci, które doświadczyły przemocy seksualnej i zachowania seksualne stały się swego rodzaju strategią radzenia sobie.

Wracając do zachowań normatywnych: jeśli do tej pory na masturbację dziecka reagowaliśmy próbą przekierowania uwagi, okazaniem dziecku większego zainteresowania, trudno się dziwić, że dziecko robi to kiedy np. rozmawiamy z koleżanką a ono się nudzi – wtedy pełni ono funkcję zwrócenia na siebie uwagi i zdobycia zainteresowania rodzica. Jeśli nie zareagujemy w oczekiwany przez dziecko sposób, nie wzmocnimy tego. Po fakcie możemy podjąć z dzieckiem rozmowę o tym, że są czynności, które robimy, kiedy jesteśmy sami (np. realizowanie potrzeb fizjologicznych itd.).

Dominika: A co wówczas mówić/ jak tłumaczyć sytuację osobom, które są świadkami masturbacji naszego dziecka, np. dziadkowie?

Patrycja: Psychoedukować – to znaczy, dzielić się wiedzą, którą już zdobyliśmy, pomóc im oswoić temat. To, co jest istotne to to, że rodzice są osobami odpowiedzialnymi za wychowanie dziecka i tym samym podejmującymi decyzje w tym zakresie. Ważne, aby istotni w życiu dziecka dorośli, którzy sprawują nad nim opiekę reagowali w sposób jednolity – nie tylko na ekspresję seksualną, ale na zachowania dziecka w ogóle i aby to rodzice wyznaczali te sposoby reagowania (lub ich brak, jak w przypadku masturbacji rozwojowej).

Dominika: Masturbacja nierzadko pojawia się również w przedszkolu. Jak tam poruszyć ten temat? Szczególnie kiedy inne dzieci to widzą?

Patrycja: To zależy w jakiej roli jesteśmy chcąc poruszyć ten temat. Jeśli patrzymy na to z perspektywy rodzica, można przeprowadzić z dzieckiem wspomnianą już rozmowę dotyczącą czynności, które powinno się podejmować w zaciszu prywatnego miejsca. Jeśli z kolei patrzymy na sytuację z perspektywy nauczycielki/nauczyciela wychowania przedszkolnego, warto przyjrzeć się temu zachowaniu: w jakiej sytuacji się pojawia (np. kiedy dziecko się nudzi, albo odczuwa napięcie, itd.) i czemu ma służyć (czy regulacji emocji i poradzeniu sobie z przykrymi stanami, czy jest odpowiedzią na odczuwaną nudę, etc.). Warto podzielić się tymi obserwacjami z rodzicami, ponieważ to ich rolą jest wychowywanie (również seksualne, czyli edukacja o seksualności) dziecka. Poświęcanie masturbacji nadmiernej uwagi podczas zajęć w przedszkolu przez nauczycielki i nauczycieli może wzmocnić zachowania i dziecko może zacząć ich używać jako sposobu na ściągnięcie na siebie uwagi dorosłych.

Dominika: Czy lepszym jest rozmowa z dzieckiem zanim takie zachowania się pojawią? Czy jednak powinniśmy czekać, aż temat pojawi się samoistnie?

Patrycja: Edukację seksualną jako taką powinniśmy rozpocząć jak najwcześniej. Bardzo często rodzice próbują tematy związane z seksualnością podjąć z młodym człowiekiem dopiero w okresie dorastania (i to często w narracji strasząco – zakazowej), kiedy obydwie strony są rozmową mocno zażenowane. Trudno wtedy o warunki komfortu i bezpieczeństwa. Rozmowy na temat seksualności można rozpocząć kiedy dziecko samo wykaże zainteresowanie (np. znanym chyba wszystkim pytaniem „skąd się wziąłem/wzięłam”) lub korzystając z okazji (np. kiedy zobaczymy kobietę w ciąży). Nie ma potrzeby podejmowania w rozmowie wątków związanych z masturbacją, jeśli dziecko nie przejawia tych zachowań na danym etapie. Pamiętajmy, że treści przekazywane dziecku powinny być rzetelne i adekwatne zarówno do jego poziomu rozwoju, jak i do potrzeby wiedzy i pytania jakie padło.

Dominika: Czy masturbacji dziecięcej można w ogóle zapobiec? Uniknąć?

Patrycja: Nie, ponieważ jest ona całkowicie naturalną formą dziecięcej ekspresji seksualnej, która pojawia się u większości dzieci.To pytanie jest bardzo ciekawe, bo raczej nie mamy podobnych obiekcji w przypadku innych zachowań rozwojowych. To dobrze ukazuje, że na to, jak postrzegamy dziecięcą masturbację mają wpływ nasze przekonania o seksualności. Możemy, rzecz jasna, próbować zapobiec pojawieniu się masturbacji eksperymentalnej i instrumentalnej, które, jak już wspominałam, pojawiają się z potrzeby poznawczej (ciekawości) lub z powodu braku zaspokojenia innych potrzeb (np. bezpieczeństwa). Tej pierwszej możemy próbować uniknąć poprzez zapewnienie dziecku bezpiecznej atmosfery wspierającej zadawanie pytań i udzielanie adekwatnych odpowiedzi. Masturbacja instrumentalna mówi nam o tym, że jakaś inna potrzeba dziecka nie jest prawidłowo zaspokojona – autentycznie empatyczne podejście do dziecka i jego potrzeb może pomóc w zidentyfikowaniu tego, co dzieje się w życiu dziecka i poświęcenie temu uwagi. Jeśli podejrzewamy, że masturbacja pełni funkcję regulacji emocji dziecka, warto poświęcić trochę czasu na tzw. edukację afektywną, czyli rozmowy o emocjach: czym są, dlaczego się pojawiają, jakie znamy rodzaje i, co najważniejsze, jak można sobie z nimi radzić. Jeśli brakuje nam pomysłu, jak się za to wziąć lub potrzebujemy w tym zakresie wsparcia, warto udać się do psychologa dziecięcego, który również może nam polecić materiały do pracy.

Dominika: Cieszę się, że zwróciłaś uwagę na to, że nie mamy podobnych obiekcji w przypadku innych zachowań rozwojowych! Zdecydowanie za bardzo boimy się tego tematu… dlatego tym bardziej cieszę się na naszą rozmowę, bo mam poczucie, że pokazujemy w niej masturbację w zupełnie innym świetle

Patrycja: Myślę, że taki właśnie cel nam przyświecał przy okazji tej rozmowy

Dominika: Ok, to zadam Ci jeszcze jedno, ostatnie już pytanie: jakie konsekwencje w życiu dorosłym ma masturbacja dziecięca?

Patrycja: Jako taka? Absolutnie żadnych, jeśli mówimy o masturbacji rozwojowej. Dopiero nieadekwatne reakcje otoczenia mogą powodować problem – np. wpędzanie dziecko w poczucie winy („grzeczne dzieci tak nie robią”), straszenie („wyrosną Ci włosy na rękach”, „nie będziesz mieć później dzieci”, „pójdziesz do piekła”), karanie czy zakazywanie. To może spowodować skojarzenie sfery seksualności z czymś złym, brudnym, zakazanym i rzutować na późniejszą, dorosłą ekspresję seksualną i przyczynić się do zaburzeń seksualnych (np. zaburzenia orgazmu kobiet czy erekcji u mężczyzn często mają swoje podłoże w zbyt rygorystycznym wychowaniu i straszących przekazać odnośnie seksualności).

Dominika: Patrycja, BARDZO Ci dziękuję za tę rozmowę. Myślę, że dzięki Twoim wyjaśnieniom wielu rodzicom już po przeczytaniu powyższego wywiadu kamień spadł z serca, a i są świetnie przygotowani na tego typu sytuacje, jeśli pojawią się one w ich domu

Ja również bardzo dziękuję za możliwość podzielenia się wiedzą z tego zakresu. Myślę sobie, że gdyby rodzice mieli rzetelną wiedzę o rozwoju psychoseksualnym ich dzieci, czuliby większy spokój i bardziej adekwatnie reagowali na niektóre jego aspekty.