Jak rozmawiać z dziećmi o seksualności?

Dominika: Patrycja, cieszę się, że znowu udało nam się spotkać i porozmawiać, bo nie ukrywam, że mam jeszcze kilka pytań do Ciebie z obszaru rozwoju seksualnego dzieci Poprzednie wywiady cieszą się ogromnym zainteresowaniem, szczególnie ten o nagości i masturbacji dziecięcej. Liczę, że dzisiaj rozwiejemy kolejne wątpliwości rodziców.

Patrycja: Ja również bardzo dziękuję za zaproszenie do rozmowy. Tematyka rozwoju psychoseksualnego rodzi sporo pytań i wątpliwości rodziców, a w Internecie znaleźć można wiele, często zupełnie sprzecznych ze sobą, informacji. Mam nadzieję, że nasza dzisiejsza rozmowa będzie cenną wskazówką dla szukających odpowiedzi na różne pytania rodziców.

Dominika: Na początek potrzebuję trochę informacji w temacie edukacji seksualnej – kiedy w ogóle zacząć rozmawiać z dziećmi o seksie, jakkolwiek przemycać im ten temat? Wiek przedszkolny jest właściwym czasem? Czy totalnie nie i warto zaczekać z tym, aż dzieci pójdą do szkoły?

Patrycja: Myślę, że jako dorośli sami nadajemy tak duże znaczenie rozmowom na temat seksualności (Brytyjczycy i Amerykanie nazywają „rozmowę uświadamiającą” The Talk lub The Conversation, co też podkreśla wagę tematu). Tymczasem pytania jakie zadają dzieci, są dla nich zupełnie naturalne. Tak samo, jak dziecko pyta o to, dlaczego ptaki latają czy jak to się dzieje, że pada deszcz, tak padają również pytania o to, dlaczego osoba w ciąży ma taki brzuch bądź jak dzidziuś mógł się tam znaleźć. Dla kilkulatków takie pytania są całkowicie naturalne i im bardziej rodzice będą je w taki sposób traktować, tym łatwiej będzie „przemycać” edukację seksualną na co dzień.

Dominika: To trochę jak z nagością – dla dzieci jest to tak naturalne… Widzę po wiadomościach, które dostaję od moich obserwatorów na Facebooku czy Instagramie oraz podczas konsultacji, że jako rodzice narzucamy tym maluchom swoje filtry i emocje. Mamy jakieś swoje przekonania, doświadczenia i niekoniecznie dobrym jest przekazywać to tak 1:1 dzieciom.

Patrycja: Dokładnie. Pamiętajmy też, że edukacja seksualna to nie tylko nauka o tym, skąd się biorą dzieci, a na późniejszych etapach co robić, aby ich nie mieć za wcześnie, ale przede wszystkim jest to nauka o seksualności – o granicach, szacunku do swojego ciała i ciał innych osób, o zupełnie naturalnych procesach biologicznych i emocjonalnych. Ważniejsze i bardziej naturalne będzie podążanie za dzieckiem i jego pytaniami, niż czekanie na jakiś konkretny moment, kiedy można będzie rozpocząć TĘ rozmowę.

Dominika: A rozmowy o tym, kto może dziecko dotykać i w jaki sposób? Co jest ok w kontakcie z drugim człowiekiem, a co nie? Tutaj też podążamy za dzieckiem? Bo ja mam poczucie, że to jednak powinno wyjść od nas…

Patrycja: To zdecydowanie powinno wyjść od nas, ale na pewno nie w formie straszenia typu „Nikomu nie wolno ufać”, „Obcy ludzie chcą Cię skrzywdzić”, ponieważ w taki sposób możemy zaszczepić w dziecku przekonanie, że świat jest zagrażającym, niebezpiecznym miejscem. Warto podkreślać, że ciało dziecka należy do niego i nikt nie ma prawa go dotykać, przytulać, całować, kiedy ono tego nie chce. Same słowa to jednak za mało i ważne, aby faktycznie pozwalać dziecku na takie decydowanie na co dzień – jak woli przywitać się z babcią (np. czy podaniem ręki czy dając buzi), czy chce siedzieć u wujka na kolanach itd. W ten sposób uczymy dziecko, że ma prawo samo decydować o swoim ciele.

Rzecz jasna, tłumaczymy też, że są sytuacje wyjątkowe, np. badanie u lekarza czy szczepienie, kiedy to naturalne, że nie lubimy na przykład dotyku zimnego stetoskopu, ale badanie jest potrzebne dla naszego zdrowia. Uczmy dzieci, w jaki sposób mogą reagować, kiedy ktoś wprawia je swoim zachowaniem w dyskomfort czy lęk. Możemy tutaj wprowadzić tzw. Model Trzech Kroków:

1. Pierwszym krokiem jest powiedzenie głośno „Nie, nie chcę, nie rób tego!”,
2. Drugim – ucieczka w bezpieczne miejsce.
3. Trzeci krok to jak najszybsze opowiedzenie o tej sytuacji zaufanej osobie dorosłej.

Dobrze jest też wprowadzić rozróżnienie na dobre tajemnice (robienie komuś niespodzianki) i złe tajemnice (kiedy przez ten sekret czujemy się źle, boimy się). Pamiętajmy, że nie musimy tych wszystkich informacji przekazać na raz, w jednej rozmowie – edukacja seksualna (bo wymienione wyżej elementy tym właśnie są) jest procesem.

Dominika: Totalnie się zgadzam i dodam, że wspierająca akurat w tym temacie może być książka „Moje ciało należy do mnie” Dagmara Geislera.

Nie mogę nie zapytać Cię o słynne pytanie „Skąd się biorą dzieci?”? Jak na nie reagować? Co odpowiadać?

Patrycja: Na początek można powiedzieć „Chętnie odpowiem zaraz na Twoje pytanie. Ale powiedz, jak Ty myślisz, skąd się biorą dzieci?” Dzięki temu mamy możliwość zweryfikowania i poprawienia ewentualnych błędnych informacji, które dziecko mogło gdzieś zasłyszeć. Dalej, istotną kwestią będzie dopasowanie naszej odpowiedzi do poziomu rozwoju dziecka – wdawanie się w zawiłości biologiczne z czterolatkiem może nie być najlepszym sposobem na zaspokojenie jego ciekawości. Przekaz powinien być zrozumiały dla dziecka, a jego sposób – podkreślający otwartość na dalsze pytania i chęć do rozmowy. Przecież nie chodzi o to, żeby dziecko po rozmowie czuło się jeszcze bardziej skonfundowane i przestało pytać, tylko żeby faktycznie uzyskało od nas ważne dla niego informacje. Każdy rodzic zna swoje dziecko najlepiej i będzie wiedział, jakie informacje będą dla dziecka wystarczające na danym etapie, aby zaspokoić jego ciekawość a jednocześnie go nie przytłoczyć. Podejście do tematu ze spokojem i otwartością naprawdę zaprocentuje w przyszłości. Warto zajrzeć np. do „Zwykłej książki o tym, skąd się biorą dzieci” Alicji Długołęckiej i skorzystać z zawartych w niej informacji oraz wskazówek, jak przekazać te informacje w zrozumiały sposób.

Dominika: Podaj proszę jakiś przykład konkretnych odpowiedzi  np. dla tych najmłodszych 🙂

Patrycja: Dla maluchów wystarczająca może być odpowiedź, że kiedy rodzice bardzo się kochają i decydują się na dzidziusia, bardzo mocno i długo się przytulają, tato umieszcza w brzuchu mamy specjalne komórki, które nazywamy plemnikami i kiedy jedna z nich spotka komórkę mamy, którą nazywamy jajeczkiem, powstaje nasionko. Z rosnącego w brzuchu mamy nasionka będzie się rozwijać braciszek lub siostrzyczka, które pozostanie w brzuchu aż do dnia porodu. Warto zapytać dziecko, co o tym sądzi, jak zrozumiało nasza odpowiedź i czy ma jakieś pytania. Podkreślę jeszcze raz, że to bardzo istotne, aby dopasować nasz komunikat do poziomu rozwoju dziecka – dla jednego dziecka ta odpowiedź będzie jak najbardziej wystarczająca, a inne będzie miał do tego mnóstwo pytań. Pamiętajmy też, że w zależności od poziomu rozwoju i pytań dziecka, możemy dodawać więcej informacji i zwracać większą uwagę na inkluzywność przekazu.

Dominika: Myślę, że ta konkretna podpowiedź pomoże wielu rodzicom To powiedz jeszcze co robić, kiedy dziecko zapyta o to w najmniej spodziewanym momencie?

Patrycja: Na pewno ważne będzie, gdzie takie pytanie padnie – kiedy dziecko zada nam je w zatłoczonym tramwaju, a naszej odpowiedzi będą się przysłuchiwać zaciekawieni współpasażerowie, całkowicie się zgadzam z tym, że to mogą nie być najbardziej sprzyjające warunki do rozmowy. Zawsze można wtedy odpowiedzieć „Słyszę, że zastanawiasz się, skąd się biorą dzieci. To ważny i ciekawy temat, co Ty na to, żebyśmy wrócili do niego, kiedy będziemy w domu? Będziemy wtedy mogli spokojnie o tym porozmawiać”. Dajemy tym samym dziecku sygnał, że słyszymy jego pytanie i jest ono dla nas ważne. Warto pamiętać o tym, aby do tematu faktycznie wrócić, nawet jeśli dziecko samo z siebie tego ponownie nie zainicjuje.

Dominika: Podoba mi się ta odpowiedź! Szczególnie, że każdego dnia przypominam rodzicom jak bardzo dzieci potrzebują być w relacji widziane i słyszane. Tutaj pięknie odpowiadamy na tę ich potrzebę

Jeszcze co do dzidziusia w brzuchu – czasami to pytanie pojawia się przy okazji młodszego rodzeństwa, kiedy Mama jest w ciąży. Dzieci, szczególnie przedszkolaki, mocno dopytują skąd on się tam wziął…

Patrycja: Tutaj z pomocą mogą przyjść książeczki dedykowane właśnie tematyce powiększającej się rodziny – dla starszego rodzeństwa to z reguły bardzo ekscytujący czas i to naturalne, że pytań dotyczących ciąży, rozwoju płodu, porodu może być sporo. Szczególnie zainteresowanym tematyką czy starszym dzieciom można podsunąć atlas anatomii dla najmłodszych (często można w nich znaleźć przystępnie wytłumaczone i bogato zilustrowane zagadnienia dotyczące ciąży i porodu) i omówić nurtujące dziecko zagadnienia wspierając się taką „pomocą dydaktyczną”. Możemy tu skorzystać np. z „Atlasu ciała człowieka z naklejkami”.

Dominika: Albo z gier edukacyjnych, planszowych Jest ich sporo na rynku.

Ok, myślę, że mamy jasność w tym temacie. Przejdźmy zatem do kolejnego obszaru, który niejednokrotnie spędza sen z powiem rodzicom, powoduje zawstydzenie, zakłopotanie… a mianowicie kwestia nazywania narządów płciowych. W pewnym momencie następuje zainteresowanie swoim ciałem i różnicami między dziećmi – co ma chłopiec, co dziewczynka? Jest to chyba naturalne i rozwojowe… czysta ciekawość, prawda?

Patrycja: Tak! Niech to wybrzmi raz jeszcze: dla dzieci takie pytania są czymś zupełnie naturalnym. Dzieci nie postrzegają ciała w sposób jakkolwiek seksualny. Ich pytania dotyczące ciała dotyczą… po prostu ciała.

Dominika: Jakiego zatem słownictwa zatem używać do części ciała?

Patrycja: Zawsze zastanawia mnie potrzeba wymyślania jakichś nowych nazw dla części ciała, które już zostały nazwane – czy tak samo zastanawiamy się, jak nazwać stopę, mały palec czy ucho? To też dużo może mówić o tym, jak my się z tymi słowami czujemy, jakie sami nadajemy im znaczenie. Jeśli preferujemy zdrobnienia czy pieszczotliwe określenia, to warto pamiętać, aby zapoznać dziecko również z uniwersalnym nazewnictwem. Jeśli słowa „pochwa” czy „penis” brzmią dla nas dziwnie, obco, czujemy się z nimi niekomfortowo – to to jest nasz, dorosły kawałek do przepracowania. Możemy przećwiczyć używanie tych słów w rozmowie z partnerem/partnerką, albo same ze sobą, na przykład przed lustrem.

Dominika: Dziękuję, że to powiedziałaś, bo właśnie tak najczęściej tłumaczę rodzicom kwestię nazewnictwa. Choć oni odpowiadają mi wtedy „No tak… może masz rację, ale mimo wszystko to brzmi jakoś tak wulgarnie…”.

A co robić, kiedy dziecko używa zwulgaryzowanych określeń?

Patrycja: Na początek warto zapytać, skąd dziecko zna to słowo, gdzie je usłyszało, czy rozumie, co ono oznacza. Dzieci w przedszkolu zarażają się od siebie nie tylko katarem – powiększa się też ich zasób słów, nie zawsze w takim kierunku, w jakim byśmy chcieli 🙂 Dobrze jest też wyjaśnić dziecku, dlaczego nie powinno używać takich określeń (np. odwołując się do zasady funkcjonującej w domu dotyczącej zakazu przeklinania), ale powinno się jednocześnie „dać” dziecku inne, bardziej adekwatne słowa na nazywanie części ciała. 

Dominika: Ja od siebie dodam, że nasza reakcja jest kluczowa, a w zasadzie emocje, które jej towarzyszą. Jeśli zareagujemy impulsywnie, jest duża szansa na to, że wzmocnimy dane słowo. Dziecko będzie widziało, że wzbudza to sporo emocji w rodzicach i będzie powtarzało wulgaryzmy. Spokojny i jasny komunikat, że dane słowo nie jest w porządku, plus alternatywa – do tego zachęcam. To tak jak z zachowaniami agresywnymi u maluchów: stawiamy granicę, mówimy dlaczego i pokazujemy jak można inaczej.

Wiesz, ja jeszcze myślę, że warto poruszyć temat wzwodów u małych chłopców. Wiem, że wielu rodziców nie wie jak reagować w takich sytuacjach. Sama jestem Mamą synka i miałam już to doświadczenie nie raz. Kiedy przychodził do mnie i pytał dlaczego jego siusiak jest taki duży w danym momencie, tłumaczyłam mu, że niektóre części ciała są po prostu bardziej wrażliwe. Że chłopcy tak mają właśnie z siusiakiem, i jeśli będziemy go dłużej dotykać, to on się wtedy powiększa. Natomiast kiedy przestaniemy, to wraca on wtedy do swoich naturalnych rozmiarów Podobnie z takim dziwnym, ale przyjemnym odczuciem towarzyszącym wzwodowi, o które czasami chłopcy pytają. Mówiłam, że kiedy dotykamy niektórych części ciała, to odczuwamy po prostu większą przyjemność i nie ma w tym nic złego.

Patrycja: Myślę, że super to wyjaśniłaś 🙂 Był to podwójnie ważny komunikat – z jednej strony odpowiedział na potrzebę poznawczą, czyli pozwalał zrozumieć, co dzieje się z ciałem, a z drugiej – zaopiekował emocje dziecka normalizując reakcje ciała, zamiast straszyć czy zawstydzać. Im spokojniej jako rodzice będziemy podchodzić do kwestii cielesności i seksualności, tym te tematy będą dla dziecka bardziej naturalne i w przyszłości może to zaprocentować większą otwartością przy często trudnych tematach.

Dominika: To na koniec temat, który już był, ale czuję, że jego nigdy dość – ta masturbacja dziecięca. Jak rodzice powinni na nią reagować? Kiedy widzą, że dziecko się onanizuje… co mają mówić/robić?

Patrycja: Odpowiem tu pytaniem na pytanie: dlaczego rodzic chce zareagować? Jakie myśli, przekonania odnośnie dzieci, masturbacji i seksualności w ogóle pojawiły się w głowie? Jakie pojawiły się wspomnienia reakcji dorosłych na podobne zachowanie ze swojego dzieciństwa? Jakie obawy, niepokoje?

To są pytania, które zadaję rodzicom na konsultacjach, ponieważ stanowią one ważny punkt wyjścia w zaplanowaniu reakcji. Rodzicowi, który ma mnóstwo negatywnych przekonań odnośnie masturbacji dziecięcej (często z wyniesionych z własnego dzieciństwa zinternalizowanych komunikatów, że to coś złego, brudnego, czy wręcz „obrzydliwego”, że to jakaś forma „patologii” etc.) może być trudno zareagować spokojnie i wspierająco dla dziecka. Warto wprowadzić pojęcie tego, co prywatne, a co publiczne i jakie zachowania są akceptowane w każdym z tych miejsc. Można rzecz jasna zrobić to w formie zabawy czy układając krótką historyjkę. To, co warto dziecku przekazać, to komunikat, że nie ma nic złego w dotykaniu swojego ciała, ale powinno się to robić w miejscu prywatnym.

Dominika: Po naszej rozmowie mam poczucie, że zanim rodzice będą edukować dzieci w obszarze psychoseksualnym, powinni wykonać szczerą pracę sami ze sobą Posprawdzać te swoje przekonania, myśli, podejście… żeby nie zrobić dziecku krzywdy po prostu, a i samemu czuć się swobodniej rozmawiając na ten temat, reagując czy szukając odpowiedzi na pytania swoich pociech.

Patrycja: Dokładnie tak. Bo po latach dziecko dużo bardziej niż odpowiedź o nasionkach, jajeczkach czy zarodkach będzie pamiętać atmosferę, jaka tej rozmowie towarzyszyła i czy rodzice podeszli do tego ze spokojem, uważnością i wrażliwością. I myślę, że przede wszystkim o tym warto pamiętać, zastanawiając się co odpowiedzieć na dziecięce pytania 😉

Rozmowę przeprowadziłam z Patrycją Foszcz. Patrycja jest psycholożką, seksuolożką, obecnie w trakcie całościowego czteroletniego szkolenia z psychoterapii poznawczo-behawioralnej w warszawskiej szkole Crescentia. Na co dzień zajmuje się psychoterapią osób dorosłych oraz udziela konsultacji rodzicom w zakresie rozwoju psychoseksualnego i seksuologii dziecięcej.